برگردان شعری به گویش کلهری

وه‌مْ بۊشن
ئێ وڵاته‌ کووره‌س؟
کْ نان
وه‌ که‌لیمه‌ بوود
وه‌ڵام هۊچ که‌لیمه‌ێ وه‌ نان نیه‌ود

"شعربه زبان فارسی"

به من بگویید
این جا کجاست؟
که نان را
می شود با کلمه نوشت
اما هیچ کلمه ای نان نمی شود
" سید علی صالحی "

کهن سروده ای به زبان کردی

در سال ۱۹۳۰ ، قطعه پوستی در سلیمانیه پیدا شد که بر آن این ابیات ، که مرکب از گویش های سورانی- اورامی و به خط پهلوی بود­؛ ظاهرا این نوشته باید مربوط به سال­های نخست پس از حمله­ ی اعراب به ایران باشد:
هورمزگان رمان ، آتران کژان
ویشان شارده­وه گوره­ ی گوره­ کان
زور کار ارب کردند خاپور
گنای پالدی هتا شاره­ زور
شنو و کنیکان  وه  دیل پشینا
میرد­ آزا ملی   و روی هوینا
روشت زرد ستره  مانه ­وه  بی­کس
بزیکا   نیکا  هورمز  و  هویچ کس

ترجمه ی سروده:

نیایشگاه­ ها ویران شد­، آتش­ ها خاموش
بزرگ  بزرگان  خو د را  نهان  کرد
عرب ستمکار خراب کرد
روستا­ها را تا شاره ­زور
زنان و دختران  به اسیری رفتند
آزادمردان در خون (خویش) غلتیدند
کیش زرتشت بی­کس ماند
اهورامزدا به هیچ کس رحم نخواهد کرد

نگاهی کوتاه به شعر و ادبیات کردی در گذر زمان

شعر (سروده) یکی از کهن‌ترین گونه‌های ادبی و شاخه‌ای از هنر است. شاعران و منتقدان، تعریف‌های گوناگون و بی‌شماری از «شعر» ارایه داده‌اند. در تعریف‌های سنتی دربارهٔ شعر کهن فارسی، ویژگی اصلی شعر را موزون و آهنگین بودنِ آن دانسته‌اند. در تعریف‌هایی دیگر، با دانش، فهم، درک، ادراک و وقوف یکی انگاشته شده‌است. ادبیّات فارسی یا ادبیات پارسی به ادبیاتی گفته می‌شود که به زبان فارسی نوشته شده باشد.

ادبیات فارسی تاریخی هزار و صد ساله دارد. شعر فارسی و نثر فارسی دو گونه اصلی در ادب فارسی هستند. ادبیات فارسی ریشه در ادبیات باستانی ایران دارد که تحت تاثیر متون اوستایی در دوران ساسانی به زبان‌های پارسی میانه و پهلوی اشکانی پدید آمد. ادبیات فارسی نو نیز پس از اسلام و با الگوبرداری از ادبیات عربی در نظم و نویسندگی دوران ساسانی که ادبیات منثور عربی را ایجاد کرده بود در زمینه نثر متولد شد.

ادبیات فارسی موضوعاتی مانند حماسه و روایات و اساطیر ایرانی و غیر ایرانی، مذهب و عرفان، روایت‌های عاشقانه، فلسفه و اخلاق و نظایر آن را در برمی‌گیرد. حسب موضوع مورد کاربرد در یک آفریده ادبی فارسی آن را در حیطه ادبیات حماسی، غنایی، تعلیمی یا نمایشی قرار می‌گیرد. ادبیات فارسی چهره‌های بین‌المللی شناخته شده‌ای دارد که بیشتر آن‌ها شاعران سده‌های میانه هستند. از این میان می‌توان به رودکی، فردوسی، نظامی گنجه‌ای، خیام، سعدی، مولانا و حافظ اشاره کرد. گوته شاعر مشهور و بین المللی آلمانی که شیفته شعر و شاعری حافظ شیراز بود معتقد است ادبیات فارسی، یکی از چهار ارکان ادبیات بشر است.

گنج خلیل (قصه فولکلور کرمانجی)

«گنج خلیل Genc Xelîl» داستانی فولکلوریک در میان کُرمانج هاست. این داستان توسط هنرمندان مختلف و از جمله توسط هنرمند فقید کاویس آغا (۱۸۸۹ – ۱۹۳۶) و به کُرمانجی سروده شده است. داستان این سروده یا لاوژه عشقی است بین دختر عمو ( دوتمام ) و پسرعمو ( پسمام ) که چنین روایت شده است:

گنج خلیل جوانی زیبا , رشید و دلاور و جوانمرد که عاشق دختر عمویش بوده ولی به دلایلی این ازدواج سر نمی گیرد. گنج خلیل و دختر عمویش از اینکه نمی توانند به مرادشان برسند سخت در عذابند. در آن روزگار امیری حکومت می کرد که فقط به فکر کشور گشایی و تصرف کردن سرزمینهای دیگران بوده است .منطقه ای خوش آب وهوا و حاصلخیز وجود داشته که امیر به فکر اشغال آنجا بوده است. شبی امیر در خواب می بیند که با کمک شخصی به نام گنج خلیل آن منطقه را تسخیر کرده است .امیر از خواب پریده و خوابش را برای وزیرش تعریف می کند .و دستور می دهد که گنج خلیل هر جا باشد پیدا کرده و به نزد او بیاورند . مردان وزیر هفت روز و هفت شب می گردند تا گنج خلیل که ساکن شهر آمَد (دیاربکر) بوده را می یابند. خواسته امیر را به گنج خلیل اعلام می کنند .گنج خلیل قبول می کند ولی شرطی را اعلام وآن اینکه امیر بایستی دختر عمویش را که بهش نمی دهند برایش بگیرد. با این شرط گنج خلیل قبول می کند که فرماندهی کشکر را بر عهده گرفته و خواسته امیر را برآورده نماید. امیر شرط را قبول کرده و وزیرش را برای خواستگاری به خانه عموی گنج خلیل می فرستد. وزیر به خانه عمو می رود عموی گنج خلیل وحشت زده از خواب می پرد.

زنان نامی کرد

در فاصله سده‌های دوم تا چهارم هجری قمری
قرن دوم هجری قمری
۱ ـ حَفصَه کُردیّه: از زنان پارسای کرد در قرن دوم هجری قمری است. وی تا پایان نیمه دوم قرن دوم در قید حیات بوده است.
«عُمری را در ملازمت و خدمتگزاری شعوانه ـ عارفه قرن دوم ـ سپری کرده و از برکت صحبت وی از مراحل فنای نفس و پشت پا زدن به علایق دنیوی گذشته، و به صفای قلب و حضور دایم نایل گشته، و در زهد و تقوی شهرت به سزایی داشته» مشاهیر، ج ۱، ص ۵
۲ ـ سِتَّه لُبابَه کُردی: از زنان بافراست اوایل قرن دوم هجری قمری بوده است.
«دختر یکی از فرمانروایان مقتدر اکراد موصل، مادر مَروان بن محمد بن مروان بن حَکَم، از ملوک اموی است که در نیمه اول قرن دوم می زیسته است» مشاهیر، ج ۲، ص ۴
قرن ششم هجری قمری
۳ ـ فـَخرُالنـِّساء شَهده دینـَوَری (۴۸۵ ـ ۵۷۴ هق): شهده بنت ابونصر احمد بن فرج بن عُمر اِبری دینوری است. وی عالمه و محدثـّه و مدرّسه و خوشنویس کرد مقیم بغداد بوده و به جهت برخورداری از حُسن خط و انشاء به (شهدهالکاتبه) اشتهار یافته است.
«طالبان دانش، از اناث و ذکور، هر روز در جلسه درس وی حاضر شده و استفاده کرده‌اند .. صدای دلنشینی هم داشته است. همسر شهده مردی دانشمند و ادیب بوده است از اهل بغداد به نام ثقه‌الدوله علی بن محمد مشهور به ابن الانباری» مشاهیر، ج ۱، صص ۴۸ ـ ۴۹
قرن هفتم هجری قمری
۴ ـ امّ محمّد حَکاری (وفات ۷۱۴ هق): ام محمد بنت یوسف از اهالی حَکاری، عالمه و محدثه کرد بوده است.
۵ ـ زینب اسعردیّه (حوالی ۶۲۵ تا ۷۰۵ هق): زینب بنت سلیمان بن احمد اسعردی، عالمه و محدثه کرد مقیم قاهره بوده است.